Op zijn hoede
'Drie nonnenkloosters en een gekkenhuis' waren er in Düsseldorf, zag Robert Schumann toen hij in een aardrijkskundeboek naar informatie zocht over de stad waarheen hij binnenkort zou verhuizen. Dat gaf te denken: 'Tegen dat eerste heb ik natuurlijk geen bezwaar, maar ik was onaangenaam getroffen toen ik over dat laatste las.' Nooit leuk natuurlijk, krankzinnigen in de buurt, maar voor Schumann lag de kwestie inderdaad erg gevoelig. 'Voor melancholieke indrukken van dien aard moet ik geweldig op mijn hoede zijn. En je weet, wij musici vertoeven zo dikwijls op zonnige hoogten dat de onzalige realiteit, als die zich zo naakt aan ons voordoet, er veel dieper inhakt. Mij vergaat het althans zo, met mijn levendige fantasie.' Schumann was niet alleen een melancholicus, zoals hij het hier nog voorzichtig stelt, hij was manisch depressief. Was bij vlagen totaal niet tot werken in staat, schreef het ene moment muziek die tot de mooiste van de hele Romantiek behoort, produceerde het andere regelrechte rommel, en zou zijn leven in een gesticht eindigen (dit de bezoeker ontroerende huis met Schumanns kamers in Bonn is nog steeds te bezichtigen). Maar er was ook veel wat hem in Düsseldorf aantrok. Het stadsbestuur had hem uitgenodigd er Musikdirektor te worden, en hoewel zijn vriend Felix Mendelssohn hem verzekerd had dat er in die stad 'geen enkel orkestlid in staat was langer dan enkele maten wijs te houden', leek het hem er altijd nog beter dan in Dresden waar hij als dirigent geen poot aan de grond had kunnen krijgen. (Het niveau van het Düsseldorfse orkest zou flink mee blijken te vallen.) Bovendien, zo mooi als Düsseldorf gelegen was! De stad ligt innig gedrapeerd langs Vader Rijn. Breed en majestueus is de rivier hier al, sta je op de stadswallen dan lijkt de oever aan de andere kant van het water ver weg. Prachtige stroken weideland langs de rivier, uiterwaarden die wat lager zijn gelegen dan de stad; in de zomer grazen daar schaapjes en kun je er heerlijk wandelen. De Rijn was een grote liefde van Schumann; al eerder had hij in een lied uit de Dichterliebe, 'Im Rhein, im Heiligen Strome', de rivier bezongen en zijn Concertstuk voor vier hoorns heette ooit 'Ein Stück Leben am Rhein'. 

'Rheinisch'
Rheinische Symphonie heette dan ook één van de eerste werken die Schumann, in november 1850, in zijn nieuwe woonplaats schreef. Het is zijn derde en laatste symfonie (de zogenaamde Vierde werd negen jaar eerder gecomponeerd maar pas na de Derde uitgegeven). Schumann trok het opschrift 'Rheinische' later weer in, maar je vraagt je af waarom. Het Rijnland inspireerde hem wel degelijk tot het werk. Zijn eerste ideeën voor deze opgewekte, breedstromende muziek deed hij op toen hij op een dag tijdens een wandeling in de verte de Dom van Keulen boven het hele landschap zag uittorenen: een schitterend gezicht. Het scherzo heette eerst 'Ochtend aan de Rijn', de finale beschrijft een feest waar ze in het Rijnland goed weg mee weten, namelijk een carnaval. Bovendien vind je verspreid over de hele symfonie allerlei motiefjes van volksliedjes uit de dalen rond de Rijn. Het meest indrukwekkende deel is het vierde, 'Feierlich' (plechtig), dat Schumann pas later inlaste. Het had eigenlijk als bijschrift 'Im Charakter der Begleitung einer feierlichen Zeremonie.' De muziek werd hem ingegeven toen hij hoorde over de kardinaalswijding van aartsbisschop von Geissel, een gebeurtenis die plaatsvond in de Keulse Dom. Schumann had enkele dagen daarvoor de Dom zelf bezocht, de sfeer in die beroemde kathedraal - die toen trouwens nog niet voltooid was - kon hij zich nog heel goed voor de geest halen. Tekst: Stephan Westra, 2005